“سد آبریز” ، سازه ای مهم و موفق اما مظلوم و بداقبال

“صبح خرد” / دکتر “خسرو شفیعی مطلق”، پژوهشگر و استادیار دانشگاه/  مطلبی تحت عنوان ساخت سد روی خط زلزله با تیتر درشت و جلب کننده در شماره۱۶ فروردین ۱۴۰۱ روزنامه ی ایران آنلاین نوشته شده بود. این مطلب آنقدر غیرکارشناسی و مضحک برای مخاطب خاص و آنقدر ترسناک و استرس زا برای مخاطب عام تنظیم شده بود که بر آن شدم جوابیه ای برایش تنظیم کنم . آن هم جوابیه ای که یک مدرس زمین شناسی مهندسی و با تخصص دکتری مهندسی منابع آب تنظیم کند . بعد از خوانش مطلب برآن شدم که به ترتیب و توالی ، تیترهای فرعی و پارگراف به پاراگراف جوابیه را بنویسم:
ولی در میانه های مطلب نقل قولی آقای احمد لاهیجان زاده ؛معاون محیط زیست طبیعی کشور آورده شده بود «ساخت سد مارون ۲ تهدیدی برای کشاورزی و نخلستانهای استان خوزستان دانسته و هشدار داده که آمارهار نشان میدهند بی آبی در شادگان ۵ میلیون نخل را در معرض خشکی قرار میدهد.»
جوابیه:
در کتاب محترم “باغ تنهایی” تالیف آقای حمید سیاهپوش – انتشارات نگاه- نویسندگان و مفسران معتبر وادیبان عالی مقام معاصر ، مقاله‌ها، یادداشت‌ها، گفتارها و اظهار نظرهای کوتاه و بلند خود را در مورد شعر و اندیشه ی زنده یاد سهراب سپهری سالک مدرن و معاصر ؛ نگاشته¬اند . در این کتاب وقتی از احمد شاملو در مورد شعر سپهری سوال می پرسند ؛ چنین پاسخ میدهد: «….. سر آدم‌های بی‌گناه را لب جوب می‌برند و من دو قدم پائین-تر بایستم و توصیه کنم که : «آب را گِل نکنید!» تصورم این بود که یکی‌مان از مرحله پرت بودیم… »حال جناب لاهیجان زاده در بالادست همین رودخانه ؛ هزاران انسان تحصیلکرده¬ی گرسنه و تشنه و بیکار و افسرده و از سن ازدواج و رویا گذشته که صفحه¬ی مربوط به مهرهای اضطراری شناسنامه شان مملو از مهرهای شرکت در انتخابات متعدد این نظام می باشند به امیدی که هر دولتی و هر دولتمردی اندکی از وعده های چرب و شیرین خود را قبل ازانتخابات عملیاتی کند و از این فلاکت توسعه نیافتگی در استانی که همیشه ی تاریخ واگن ِواژه¬ی مذموم محرومیت را یدک می کشد ، رها شوند اما متاسفانه هنوز شما( جناب لاهیجان زاده) احتمالِ تشنگی گاومیش ها را در چند صد کیلومتری پایین دست بر آنان ترجیح می دهید. ما آب را گل نمی کنیم بل به قدر تشنگی¬مان می نوشیم و این حق ماست. چراکه با داشتن تنها یک درصد از جمعیت کشور ، ۱۱ درصد از آب شیرین کشور در استان کهگیلویه و بویراحمد تولید می‌شود و با آنکه جز و سه استان تولید آب کشور است ، توسعه نیافته ترین استان کشور نیز می باشد و فاکتور اصلی عدم توسعه ی این مرز بوم ، عدم عدالت آبی این استان بوده است.
سد مارون ۲ با گنجایش ۱۷۷ میلیون متر مکعب آب بر روی سرچشمه ی اصلی رودخانه ی مارون در استان کهگیلویه و بویراحمد جای گذاری شده که قرار است به منظور انتقال آب از حوضه ی مارون به حوضه ی زهره احداث شود…..
جوابیه:
شایسته تر آن است که به جای نام مارون ۲ ، نام اصلی و شناسنامه¬ای سد را بنویسیم: سد آبریز، نامی با مسمی و مرکب از دو واژه¬ی , وسیع و آسمانی “آب” و بن مضارع ملوس “ریز”. سد آبریز . حوضه های آبی ششگانه کشور شامل حوضه آبریز دریای خزر، حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان، حوضه آبریز دریاچه ارومیه، حوضه آبریز فلات مرکزی ، حوضه آبریز مرزی شرق و حوضه آبریز قره قوم می باشند و در این بین حوضه خلیج فارس و دریای عمان با وسعتی بیش از ۴۳۷,۰۰۰ کیلومتر مربع، بزگترین حوضه آبریز ایران را تشکیل می‌دهد و شامل رودخانه های زهره و مارون می باشد که به اتفاق هر دو از استان محروم کهگیلویه و بویراحمد سرچشمه می گیرند و لازم به ذکر است که ۱۰۰ درصد حوضه آبریز رودخانه ی مارون یا ۱۰۰ درصد مساحت تولید رواناب این رودخانه در استان لازم التوجه کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد یطوریکه ۷۵ درصد مساحت استان را اشغال می کند و مردم استان کهگیلویه و بویراحمد بر این رودخانه حق مالکیت تام دارند. بنابراین انتقال آب بین حوضه ای صورت نمی گیرد چرا که هم رودخانه زهره و هم رودخانهی مارون هر دو از یک حوضه می باشند و این خطا نیست ، شاید حداقل خطا ست و حداقل خطا در مهندسی قابل چشم پوشی است . خطا آنجاست که آب را از همین حوضه به حوضه ی ایران مرکزی برده اند و ویلاسازی راه انداخته‌اند ، جکوزی ها را لبریز آب کرده اندو و یا افتضاحات مهندسی و مدیریت منابع را در ساخت سدهای اشتباه چون سد گتوند و سد لار و حتی جدیدا سد چمشیر و …. و …. و همچنین خالی شدن سفره های زیرزمینی و نشست زمین ، اکنون با یکی از معدود پروژه های کم مسئله و استراتژیک آب، آن هم در سرزمینی که مالک واقعی۱۱ درصد آب کشور هستند ، مخالفت و سنگ¬اندازی می کنند .
انصاف علمی حکم می کند که سد آبریز را با حجم مخزن مناسب در ارتفاع مناسب با سطح دریاچه ی بسیار مناسب حدود ۴ کیلومتر مربع را یکی از موفق ترین سدهای زاگرس بدانیم چرا که تبخیر از سطح دریاچه را مرگ مخزن سدهای ایران می دانند و هرچه سطح مخزن بیشتر باشد هدر رفت آب بواسطه‌ی تبخیر بیشتر می شود و سد آبریز بواسطه ی مطالعات موفق با داشتن کمترین مساحت مخزن ، میزان هدر رفت آب از سطح مخزن را به حداقل رسانده و شکل دره مخزن آنقدر تیپیک نچرال می باشد که میتوان با یک ایده ی کمال گرایانه در آینده با پوشش صفحات خورشیدی یک مزرعه ی ۴ کیلومتر مربعی از صفحات خورشیدی روی دریاچه سد ایجاد کرد و میزان تبخیر را تقریبا به صفر رساند و انرژی پاک خورشیدی نیز تولید کرد. آیا با دارا بودن این خصوصیت منحصر بفرد ، سد آبریز مظلوم و کم اقبال نیست؟آیا سد مارون ۱ با مساحت مخزن ۲۷ کیلومترمربع وسد کرخه با مساحت مخزن ۴۷ کیلومترمربع وسد کارون ۳ با مساحت مخزن ۴۸ کیلومترمربع وسد زاینده رود با مساحت مخزن ۵۴کیلومترمربع و سدگتوند با مساحت مخزن ۹۶ کیلومترمربع و دهها سد ملی دیگر که دارای سطوح مخزن بسیار بالایی هستند ، در مقایسه با مخزن ملوس ومفید ۴ کیلومترمربعی سد آبریز ، تشت تبخیری بیش نیستند؟ جواب بلی است.
در ادامه از قول آقای شهرام یاقوتی کارشناس ژئوتکنیک آورده شده بود که: »یکی از اهداف سدسازی را کنترل سیلاب است و مساحت سیلخیزی در این منطقه زیاد نبوده و در حقیقت سیلابی تا حوضه ی مارون وجود ندارد تا با سد سازی آن را کنترل کنیم…. «
جوابیه:
در تمام متون علمی معتبر داخلی و خارجی علوم مهندسی آب مهمترین اهداف ساخت یک سد می تواند شامل اهداف چهار گانه¬ی۱- ذخیره و تأمین آب، ۲- تولید برق ۳- کنترل سیلاب ۴- و اهداف تفریحی و گردشگری و پرورش ماهی….. و حتی اهدافی مانند پل سد باشد و در طول تاریخ یکی از نماد‌های توسعه جوامع بوده است. این اهداف چهارگانه با توجه به نیاز جامعه ی هدف و زمین شناسی مهندسی و ژئوتکنیک و رژیم حاکم هیدرولوژیکی و هیدروژئولوژیکی و توپوگرافی منطقه ، اولویت¬بندی می شوند و چه بسا سدهای بسیار زیادی در ایران و جهان با اهدافی غیر از کنترل سیلاب ساخته می شوند و حتی سد‌هایی که با اهدافی غیر از کنترل سیلاب ساخته می‌شوند، می‌توانند در مدیریت سیلاب با دوره بازگشت‌های کوچک هم مفید باشند. سد آبريز با هدف ذخیره و تامین آب برای منطقه کهگیلویه ی بزرگ و آبياري حدود ۲۵۰۰۰ هكتار اراضي دشتهاي حاصلخیز شهرستانهاي دهدشت و چرام ساخته خواهد شد چراکه عملکرد اهداف تعیین شده، بر اساس سند تفصیلی برنامه ششم توسعه و در سرفصل بر اساس تأمین آب تنظیم شده است. همچنین سد آبریز با داشتن ارتفاع مناسب از سطح دریا و تراز نرمال حدود ۱۰۲۶متر می تواند توانمندی بسیار بالایی در جهت تولید انرژی برقابی داشته باشد و از این حیث کانون تولید انرژی در جنوبغرب کشور باشد . همچنین با توجه به اینکه دریاچه¬ی سد در میان چین خوردگیهای زاگرس چین خورده با مورفولوژی ملوس صخره و کمر های آهکی و بر یال جنوبغرب تاقدیس زیبای نیل واقع می شود وهمچنین دسترسی به دریاچه از طریق جاده¬ی ملی پاتاوه – یاسوج امکانپذیر است میتواند یکی از قطب های گردشگری جنوبغرب کشور باشد و در جذب توریست داخلی و خارجی، بخصوص کشورهای عربی حاشیه ی خلیج فارس که فاقد چنین جغرافیایی طبیعی هستند و تولید ارز یکی از موفق ترین سدهای کشور و نگین گردشگری جنوب غرب ایران باشد . سد آبریز در كنترل و مهار سيلابها در استان كهگيلويه و بويراحمد بخصوص شهرستان لنده بسیار موثر بوده و با احداث این سد می توان در احداث پل ارتباطی ایدنک به سوق تجدید نظر کرد و پلهای دو طرفه با پایه¬های بتنی احداث نمود و مشکل اساسی مردم اصیل لنده را که اتصال به محورهای مواصلاتی اصلی استان و کشور است را مرتفع نمایند. همچنین بواسطه ی واقع شدن مخزن سد آبریز در ارتفاع بالای هزار متری از سطح دریا و دمای مناسب آب ، سد آبریز می¬تواند مخزنی طبیعی برای پرورش ماهی های سردآبی و با کیفیت در جنوبغرب کشور باشد. نگاه علمی جهت توسعه ی متوازن کشور و منطقه به اهداف اولویت بندی سد آبریز ، این سد را یکی از موفق ترین سدهای زاگرس می داند و با توجه به چند منظوره بودن سد آبریز در مدیریت منابع آب منطقه ، تاثیرات بسیار مثبتی خواهد داشت و نقش اساسی در برون رفت کهگیلویه¬ی بزرگ فراموش شده در محرومیتی بزرگتر خواهد داشت . اما داشتن نگاه سیاسی و توسعه ی نامتوازن چیزی جز مظلومیت و بداقبالی سد آبریز را منتج نخواهد شد . بنابراین بولد کردن این مطلب سخیف در روزنامه ها و فضاهای مجازی که« سدسازی برای سیلابی که نمی آید» تمسخر سابقه ی ۳۰۰۰ سال علم مهندسی وصنعت سدسازی بوسیله ی مهندسین ایرانی است. کاش جناب یاقوتی با این اظهار نظر ناقص ، فلسفه ی سد سازی را مخدوش نمی کرد.

در ادامه این گزارش آمده است که: ” پارسا برجسته کارشناس زمین شناسی ، مهمترین ویژگی حائز اهمیت در منطقه را شدت خردشدگی دانسته و تذکر داده¬اند که گسل¬های ارجان و بهبهان فعال هستند و نباید اقدام به ساخت سد کنیم…. “
جوابیه:
قرارگیری صفحه ایران بین سه صفحه ی تکتونیکی فشارشی ، ایران را به یکی از سرزمین های زلزله خیز جهان بدل کرده است و مبرهن است که فلسفه ی وجودی چین خوردگی زاگرس همین فعالیت تکتونیکی منطقه بوده است لذا میتوان اذعان کرد هیچ سازه ای چه بزرگ و چه کوچک در ایران از خطر زمین لرزه در امان نیست. و این به معنای آن نیست که در ایران هیچ فعالیت سازه ای صورت نگیرد . اکنون در ایران زلزله خیز ۶۷۲ سد در دست بهره‌برداری، ۱۲۰ سد در دست ساخت و ۱۷۶ سد در دست مطالعه قرار دارد . منطقه مورد مطالعه در زون زاگرس چين خورده قرار گرفته است. و از (High Zagros Fault(HZF) زون زاگرس چين¬خورده از شمال خاور توسط گسل زاگرس مرتفع محدود (Zagros Mountain Front Fault(MFF) جنوب باختر توسط گسل جبهه كوهستان زاگرس مي شود . پهناي اين زون در محدوده مورد مطالعه حدود ۶۳ كيلومتر مي باشد و محور سد آبريزكم و بيش در بخش مياني آن قرار گرفته است.سد آبریز از نظر حجم مخزن و همچنین وزن سازه ای در مقایسه با سدهای بزرگ و خیلی بزرگ ملی که اتفاقا در زون¬های زاگرس چین خورده و زاگرس مرتفع ساخته شده اند عدد کوچکی است و وباداشتن فاصله ی ۶۰ کیلومتری از میانه ی ناحیه ی خورد شده ، فاصله ی ایمن رعایت شده است. فعالیت گسل های بهبهان و ارجان برای سدهای بزرگ مارون ۱ و سد سنگین کوثر و سد بسیار سنگین چمشیر چگونه در نظر گرفته شده است که با فاصله نزدیکتر متهم به تابآوری زلزله نشده اند ولی برای سد آبریز با وزن بسیار کمتر و باتوجه به خصوصیات سنگ پی ، حداقل نفوذ و نشت به لایه های زیرین ، بهانه تاب آوری در برابر زلزله را می آورند؟ جواب مظلومیت سد آبریز.